Bir ülkenin yabancı başka bir ülke vatandaşlarına verdiği siyasi, ticari, iktisadi haklara Kapitülasyon denilmektedir. Kapitülasyonun kelime karşılığı ayrıcalık, imtiyaz olarak tabir edilebilir. Devletler arasında verilen kapitülasyonlar imzalanan anlaşmalar gereğince düzenlenmektedir.
Osmanlı Devletinde kapitülasyonlara verilen isim İmtiyaz-ı Ecnebiyye’dir. Günümüz Türkçe’siyle yabancılara tanınan ayrıcalık demektir. Osmanlı Devletinde yabancılara tanınan ilk kapitülasyon I. Murat (Hüdavendigar) dönemindedir. Daha sonraki kapitülasyonlar Fatih Sultan Mehmet’in Venediklilere, Kanuni Sultan Süleyman’ın Fransızlara vermesiyle devam etmiştir. Osmanlı Devleti diğer ülkelere kapitülasyon imkanı sağlayarak haraç. vergi vb. yararlar karşılığında verirken, son dönemlerinde ekonomik yarar sağladığı düşüncesiyle bir çok ülkeye aynı hakkı tanımıştır.
Halil İnncık’ın Osmanlı İmparatorluğu’nun Siyasi ve Sosyal Tarihi kitabında kapitülasyonların verilme nedenini şu cümlelerle açıklamıştır.
“İthalat, pazarda mal bolluğu sağlamak açısından yararlı görülüyordu. Bu zihniyet çerçevesinde Osmanlılar, ticaret imtiyazlarını, yani kapitülasyonları imparatorluk için yararlı saymakta; imparatorluğun çıkarına olduğu gerekçesiyle bu tür imtiyazları merkantilist Avrupa ülkelerine seve seve tanımaktaydılar.”
Kapitülasyonların Osmanlı Devletine zararları
Tanınan ayrıcalıklar nedeniyle Osmanlı Devletinin kendi tüccar ve esnafları vergi ödemek zorunda kalırken, yabancılar vergiden muaf tutulmuştur. Yabancı tüccarlarla baş edemeyen yerli esnaf, yerli ticaretin düşmesine ve gelişmenin gerilemeye dönmesine neden olmuştur.
Sanayi inkılabının ve makineleşmenin yaygınlaşmasıyla hızlı üretim ve ucuz malların ticarete girmesiyle yabancı tüccarlar yerli tüccarların önüne geçmiştir. Bu da yerli sanayinin gelişmesine engel teşkil etmiştir. Osmanlı Devleti kapitülasyonların ekonomiye ve ülkenin gelişimine zarar verdiğini ancak son dönemlerde fark edebilmiştir.
